Historie

HISTORISCHE KANAALSTRAAT

De Kanaalstraat is van oudsher de verbindende factor van de beroemde Utrechtse wijk Lombok. Die kleurrijke winkelstraat is vernoemd naar het Merwedekanaal. De levendigste straat in de wijk Utrecht West verbindt het nieuwe plein rondom het Stadsklooster (voorheen de Antoniuskerk) met het Moskeeplein, de Damstraat en de imposante ULU Moskee met twee lichtgevende glazen minaretten (2015) van architect Ishak Önen. De Kanaalstraat kreeg haar voorname en verbindende rol direct binnen het 100-stratenplan (1879) van stadsarchitect C. Vermeys. Als een eerst wat rechtlijnige hoofdstraat, van twintig meter breed, en als winkelstraat werd zij toenemend de lieve levensader voor heel haar directe omgeving en ver daarbuiten. Het beeld van de Kanaalstraat startte minder gunstig met alleen de J.P. Coenstraat nog als dwarsverbinding einde 19e tot ver in de 20e eeuw. Uiteindelijk werden alle 16 zijstraten met de rechte lijn verbonden als een saamhorig geheel. Samen met die andere prominente Damstraat, werd de wijk bereikbaar in en om het stationsgebied en kon het aantal ondernemers en winkelpanden flink groeien en opbloeien.

DOODLOPENDE STRAAT met een koloniale geschiedenis…

De Kanaalstraat straalde vanaf 1900 zelfbewuste welvarendheid uit door ruime bestrating en sierlijke gevels. De statige JP Coenstraat was al veel eerder klaar en bewoond met heuse officieren maar heel lang vrijwel onbereikbaar omdat de Kanaalstraat jarenlang eindigde bij de Lombokstraat. In die tijd kreeg de buurt de huidige geuzenaam Lombok, een vernoeming toen naar en eerbetoon voor een bijzonder gewelddadige en koloniale oorlog ook wel de Lombok expeditie genoemd (1894). Alle straten kregen in die euforie Indische namen of namen met een koloniale en militaire betekenis. Door een heel andere strijd: de tegenwerking van een niet meewerkende grondbezitter en hovenier, kon de rest van de straat pas decennia later tussen 1921 en 1931 worden bebouwd met zes forse wooncomplexen. Die 354 woningen (het huidige Complex 507) werden Nutswoningen genoemd, een prille vorm van sociale woningbouw van de befaamde Maatschappij tot nut van het Algemeen. Deze kreeg een aan de Amsterdamse school verwante bouwstijl van architect Jan Lip en geeft dit deel van de Kanaalstraat een uniek en totaal afwijkend karakter. Deze stijl sloot toen fraai aan bij de neo-romaanse en byzantijnse stijl van het architectenduo Jan Stuyt en Jos Cuypers. Beiden maakten zij het ontwerp van de Antoniuskerk, nu het Stadsklooster. Zij waren sterk beïnvloed door bouwstijlen uit het Midden-Oosten. Zij ontwierpen tevens twee prachtige scholen (nu gezondheidscentrum Lombok en Buurthuis Rosa) en een monumentaal nonnenklooster met kapel inmiddels het sfeervolle Hotel The Anthony. Cuypers werd veel beroemder maar de onvolprezen vergeten architect Jos Stuyt heeft onder het meeste werk zijn persoonlijke handtekening gezet en in feite jaren het gezicht van de wijk bepaald met die sympathiek ogende kerktoren.

VERENIGD LOMBOK

Tijdens de crisisjaren einde jaren 20, krijgen de ondernemers van de Kanaalstraat het erg moeilijk door de opkomst van de grootwinkelbedrijven. Ze besluiten zich daarom krachtig te verenigen. Op 8 juli 1926 werd in café Norbart (Kanaalstraat 99) de ‘winkeliersvereniging Lombok’ officieel opgericht. Het doel was om de Kanaalstraat en de Damstraat te promoten met advertenties, klantenacties, markten, muziek en een kermis. Zij organiseerde legendarische winkel- weken en de etalagewedstrijden werden in heel Utrecht beroemd. Daarnaast waren er volkomen vanzelfsprekend liefdadigheidsacties voor oorlogsslachtoffers en grote rampen (Lombok helpt Zeeland). Bovendien was er een spaarzegel- systeem met forse kortingen voor vaste klanten, genaamd DOKA: Door organisatie krachtige acties.

OMSLAGPUNT

Deze bloeiperiode kwam grof ten einde door de komst van Hoog Catharijne en de nieuwbouwwijken Kanaleneiland en Overvecht. Een flink deel van de bewoners en ondernemers zochten daar hun geluk en vertrokken. Woningen werden uit nood pensions voor gastarbeiders of stonden leeg door speculatiepraktijken. In de jaren 80 werden steeds meer winkels overgenomen door Turkse, Surinaamse en Marokkaanse ondernemers wat nu als de redding voor de wijk wordt gezien. Dit was tevens het omslagpunt van witte middenstand- en arbeiderswijk, naar het unieke multiculturele en strijdbare karakter van de Kanaalstraat. “Ontdek de wereld koop op Lombok” werd de slogan waarmee de winkeliersvereniging de diverser wordende winkelstraten in advertenties en drukwerk aanprees vanaf eind jaren 70.

SLOOP EN VERZET

In die jaren ‘70 waren er serieuze sloopplannen voor de hele Kop van Lombok. De korte en lange zijstraten van de Kanaalstraat werden toen voor een aanzienlijk deel bewoond door gastarbeiders, krakende studenten en ogenschijnlijk een minderheid van oudsher hier wonende Utrechtse gezinnen. “Lombok, we bepalen zelf wel wat hier gebeurt!” was het gezamenlijke antwoord op de vaak negatieve pers en het falende gemeentebeleid. Heel veel bewoners van de korte en lange zijstraten van de Kanaalstraat protesteerden met steun van het opbouwwerk fel tegen sloop. Festival Lombok Anders werd opgericht in 1993. Maar ook was er een activistische straatnamengroep die de gemeente aansprak om beruchte straatnamen te hernoemen. Eind jaren 90, begin 2000 werd het verzet van de achtergebleven bewoners beloond door dat de gemeente met Europese subsidies renovatie van particuliere woningen voor heel Lombok mogelijk maakte. Sociaal Huurwoningen Complex 507 heeft wel 40 jaar lang strijd moeten leveren tegen sloop en voor renovatie. Behalve dat strijden deden de bewoners de onderhandelingen voor behoud en renovatie meestal zelf. Inmiddels is het complex prachtig gerenoveerd en bewoond door een diverse en nog steeds activistische bewonersgroep. Het deel Damstraat en Kanaalstraat, grenzend aan het bedrijventerrein tussen de Vleutenseweg en het Westplein, verdween volledig. Hier kwamen voor terug een plein, de ULU Moskee en de fraaie appartementen bouw Buenos Aires (architect Marlies Rohmer) en Los Angeles (Klunder architecten), met winkels en horeca.

HERINRICHTING

De Kanaalstraat was tijdens de afgelopen eeuw veranderd van een verkeersader voor karren en paarden, trams of bussen naar een vrij chaotische straat voor auto’s, scooters, fietsers en voetgangers. Bij vlagen kregen daarbij kleine criminaliteit, overlast van bepaalde bezoekers de overhand in de drukke ontmoeting en flaneerstraat. In 2017 werd daarom een ingrijpend plan van aanpak gemaakt en deze is recent uitgevoerd: de Buurtvisie Kanaalstraat Damstraat. De straat kreeg zijn historische breedte weer terug door herbestrating en eenrichtingsverkeer. Voetgangers krijgen nu veel meer ruimte en rust op de stoep om etalages en uitstallingen te bekijken, te flaneren of op tal van terrassen te verblijven. De Kanaalstraat is en blijft een straat om simpelweg trots op te zijn!

BITTER OF ZOET?

Koloniale sporen, migratiegeschiedenis, erfgoed en activisme: Voor empathische bewustwording en broodnodig historisch besef is de wandelroute De Bitterzoete route ontwikkeld in 2019 door actieve bewoners in samenwerking met de gemeente Utrecht. Het team van die Bitterzoete Route is nauw verbonden met het team van het Lombok Archief. Dit archief wil de komende jaren met bewoners en organisaties werken aan het zichtbaar maken van geschiedenis en erfgoed in heel de wijk West. www.bitterzoeteroute.nl

Tekst bijdrage: Peter hagenaar / Het Lombok Archief / www.bitterzoeteroute.nl

De foto’s zijn afkomstig van Het Utrechts Archief.